John von Neumann, bij hem thuis, samen met zijn echtgenote Klára en hun hond, Inverse.

John, de voornaam die in het westen gebruikt werd, von Neumann wordt naast Albert Einstein, Neils Bohr, Francis Crick en Sigmund Freud steevast als de grootste wetenschapper én één van de intelligentste mensen van afgelopen eeuw genoemd. Hij is een van de weinige bekende figuren die door zowat iedereen als geniaal werd bestempeld. Niet zomaar bewonderaars, maar ook notoire geleerden.
De grote kernfysicus Hans Bethe vroeg zich zelfs af of von Neumanns brein wel menselijk was. Op zijn zesde kon de Amerikaanse Hongaar getallen van acht cijfers delen en vermenigvuldigen. Op zijn achtste was hij een kei in het differentiaalrekenen. De jonge von Neumann had bovendien een fenomenaal geheugen. En hij was leergierig.
Wiskunde was zijn specialiteit. Als jonge twintiger publiceerde von Neumann enkele opvallende teksten over de wiskundige logica en vooral de wiskundige grondslag van de kwantummechanica. Als 23-jarige maakte hij in het proefschrift 'The Theory of Parlor Games' een wiskundige analyse van een reeks denkspelen. Hij maakte een onderscheid tussen de spelen waarin de sterkte en de strategieën van de tegenstander geen effect hebben op het vinden van de beste zet - bijvoorbeeld schaken - en de spelen waarin de zetten van de tegenstander wel een rol spelen, zoals poker. Hij toonde wiskundig aan dat een pokerspeler best niet probeert uit te vissen welke strategie zijn tegenspeler zal hanteren, maar beter zijn eigen strategie zoveel mogelijk varieert.
Overal kan je de speltheorie toepassen. Zeker ook op de beurs. Hier beschouwt de belegger bijvoorbeeld de beurs als tegenstander. Aangezien niemand de beurs kan kloppen, is het niet aangewezen een persoonlijke winst na te streven. De belegger kiest dus best voor voorzichtigheid en een optimale diversificatie.
Von Neumann deed veel meer dan enkel het schrijven van de belangrijkste handboeken van de financiële theorie. In 1931 werd hij buitengewoon hoogleraar aan de universiteit van Princeton. Toen Adolf Hitler in 1933 de macht nam in Duitsland, besloot Von Neumann voorgoed in de VS te blijven. Hij werkte voor de overheid aan de Institute for Advanced Study in Princeton, waar ook Einstein aan de slag ging.

John von Neumann, links, met Robert Oppenheimer, samen voor de computer ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer).

John von Neumann ontvangt een onderscheiding van President Dwight D. Eisenhower.

In 1937 werd von Neumann adviseur van het Amerikaanse leger.Vanaf 1943 werkte hij met die andere Amerikaanse Hongaar Edward Teller en onder leiding van Robert Oppenheimer aan het atoomproject. Von Neumann berekende hoe een atoombom op basis van een implosie moest worden ontstoken, en staat te boek als de uitvinder van het vreselijke wapen. Teller ontwikkelde tien jaar later de waterstofbom.
Von Neumann realiseerde tijdens de Tweede Wereldoorlog twee zaken die het aanschijn van de wereld zouden veranderen. Hij deed daar nog een derde bovenop, die nog veel belangrijker bleek dan de speltheorie en de atoombom. Zijn wiskundig brein raakte ervan overtuigd dat elektronische machines ooit ingewikkelde berekeningen zouden kunnen uitvoeren.
Hij was niet onder de indruk van de ponskaarten. Hij raakte in 1944 niettemin in de ban van de ENIAC (Electrical Numerical Integrator And Calculator), een enorme machine van 170 vierkante meter, volgestouwd met 17.000 elektronenbuizen, die ponskaarten gebruikte en via een ingewikkeld systeem van draden en stekkers getallen duizend keer sneller verwerkte.
De ENIAC was ontworpen door de Amerikanen John Mauchly en Norman Marcrae. "Von Neumann aanschouwde het, en vroeg zich meteen af of hij met een dergelijke machine de menselijke hersenen zou kunnen imiteren", herinnerde Macrae zich later. Von Neumann deed beter dan dat. Hij ontwierp als eerste de programmeerbare computers, die berekeningen konden maken die te complex zijn voor de menselijke geest. De 'Von Neumannn machine', dat een computermodel was met zijn centrale processor en zijn vrij toegankelijk geheugen RAM (Random Access Memory), zag in 1948 het levenslicht en wordt beschouwd als een van de belangrijkste uitvindingen van de 20ste eeuw. Hoeft niet gezegd dat von Neumann via zijn uitvinding ook een verpletterende invloed had op de aandelenmarkten?
In het tijdperk van de Koude Oorlog was John von Neumann zowat de belangrijkste wetenschappelijke en militaire adviseur van de presidenten Truman en Eisenhower.
Toen alvleesklierkanker hem zijn laatste maanden aan het ziekbed kluisterde, bleef 24 uur per dag een militair aan zijn ziekbed waken uit vrees dat hij in vlagen van waanzin geheime informatie zou prijsgeven. Die vlagen kwamen inderdaad. Gelukkig sprak hij in zijn nadagen steevast Hongaars.

Onderscheidingen:

De IEEE John von Neumann Medaille.

Hongaarse telefoonkaart ter herdenking van Neumann János en zijn ENIAC.

Het graf van John von Neumann in Princeton Cemetery.